 مقدمه : در نگنجد عشق در گفت و شنيد عشق دريايي است عمقش ناپــديد
هر چه گويم عشق را شرح و بيان چون به عشق آيم خجل گردم از آن
چون قلم اندر نوشتن مي شتافت چون به عشق آمد قلم بر خود شكافت
آنچه درباره عشق گفته شده بي شمار است ، كتابهاي زيادي نوشته و نظريه هاي متعددي داده شده است . اما آنچه مسلم است اين كه تعريف دقيق و جامعي از آن بعمل نيامده و هر كس بر اساس برداشت شخصي مطلبي را عنوان نموده است . خوزه اورتگاي گاست مي نويسد : « عشق كوشش قاصدانه ومستمر به زنده نگاهداشتن چيزي غير از خود ماست . جان بخشيدن ، بوجود آوردن و حفظ و حراست توقف ناپــذير چيزي است كه دوستش داريم . » و يا : « عشق حركت روان و سيال روح به خارج از مركز خود در سمت و سوي موجودي ديگر و تصديق و تاييد و حفظ وجود آن است . » افلاطون گفته است : « عشق كشش و گرايش به توليد و تولد در زيبايي است . » لورنزو دومديي مي گويد : « عشق اشتها به زيبايي است . » سنت آگوستين گفته : « عشق سنگيني و وزن من است و حركات من به نيروي آن است . » البته نظريه هاي منسوخ شده اي از قدما نيز وجود دارد از جمله : « عشق كور است » و يا استندال مي گويد : « ما در عشق نه تنها واقعيت را نمي بينيم ، بلكه چيزي و خصوصيتي كه وجود ندارد به جاي واقعيت مي شناسيم . » تنها كساني مي توانند از عشق تعبير درستي ارائه دهند كه خود عاشق باشند ، آنهم در وجود خود . به گفتار و قلم هرگز نمي توان نوشت و يا بيان داشت . بنابر اين حالات عاشقانه اي كه عرفا از خود بروز مي دهند و در تعابير خود مي آورند بهترين نشانه اين وازه است و ديگر هيچ .
چنان به موي تو آشفته ام به بوي تو مست كه نيستم خبر از هر چه در دو عالم هست
دگر به روي كسم ديده بر نمي باشد خليل من همه بتهاي آذري بشكست
« سعدي »
لطيفه اي است نهاني كه عشق از آن خيزد كه نام آن نه لب لعل و خط زنگاريست
جمال شخص نه چشمست و زلف و عارض و خال هزار نكته در اين كاروبار دلداريست
« حافظ »
دل را به تمنا ز تو ديدار و دگر هيچ قانع به تماشاست ز گلزار و دگر هيچ
در لوح وجود از همه نقشي كه نگارند بينم الف قامت دلدار و دگر هيچ
« ملا هادي سبزواري »
عشق آمد و شد چو خونم اندر رگ وپــوست تا كرد مرا تهي و پــر كرد از دوست
اجزاي وجود من همه دوست گرفت ناميست ز من بر من و باقي همه اوست
***
عشق جز دولت و عنايت نيست جز گشاد دل و هدايت نيست
« مولانا »
حضرت مختومقلي فراغي شاعر و عارف پــر آوازه تركمن در بخشي از اشعار عرفاني خود عشق را بزباني زيبا و لطيف آنگونه سروده است كه عمق احساس خود و غرق بودنش در اقيانوس عاشقي را بيان داشته تا بجايي كه مملو از عشق ، متمتع و به حد انفجار رسيده است . بنده نا چيز كوشش كردم به حد بضاعت خود گزيده اي از اين اشعار را گرد آوري و در كنار تراوشات پــير فرزانه ، مولاناي رومي در غزليات ، ترجيعات ، رباعياتي كه سرشار از مضامين بديع و نغز عاشقانه است قرار دهم . دليل اين جمع آوري ، مقايسه اشعار آن بزرگان نبوده بلكه مشابهت در سلوك عرفاني و عشق الهيشان مرا به اين نگارش وا داشت ، اميدوارم كه اهل فن از راهنمايي ام دريغ نكنند .
شرح زندگاني مختومقلي فراغي
عارف و شاعر شهير تركمن مختومقلي فراغي از تركمن هاي گوگلان ، تيره گركز و از دسته غيشيق بود . وي در سال « 1733 ميلادي » « 1153 هجري شمسي » در روستاي حاجي قوشان ( آجي قوشان ) از توابع شهرستان گنبد كاوس پــا به عرصه گيتي نهاد .
مختومقلي فراغي در اوان كودكي ، بعلت تنگدستي پــدرش ، به كار و زحمت وادار مي شود ، چوپــاني و خدمت دهقاني براي ديگران از جمله كارهاي اوست . مختومقلي معلومات و تربيت ابتدايي را نزد پــدرش ( دولت محمد آزادي ) فرا گرفت .
شاعر در ابيات زير بر اين مسئله تاكيد دارد :
دعا قيلسام جبر و جفا اكثر دور علم اوگرادان ، استاد قبلام پــدر دور
ترجمه : دعا مي كنم تا اينكه خداوند فرجي حاصل نمايد ، زيرا جبر و جفا فراوان است ، آنكه مرا نعمت علم آموخت استاد عزيز ، پــدرم است .
دولت محمد آزادي (پــدر مختومقلي ) از شعرا و عرفاي نامدار و صاحب آثاري از جمله : بهشت نامه ، حكايت جابر انصار و اشعار و رباعيات ديگري مي باشد . وي به فرزندش ( مختومقلي ) علاوه بر خواندن و نوشتن ، راه و روش كسب علم و بكار بستن آنرا نيز ياد داد . او به فرزندش آموخت كه علم لازمه يك زندگي اجتماعي و سعادتمند است .
مختومقلي پــس از تحصيلات مقدماتي نزذ پــدر ، ابتدا در محل قزل آياق ( تركمنستان ) در مدرسه اي بنام ادريس بابا زير نظر شخصي بنام نياز صالح مشغول تحصيل مي شود ، سپــس جهت ادامه تحصيل به مدرسه كوكلتاش ( بخارا ) مي رود ، در آنجا با شخصي بنام نوري كاظم ( اهل سوريه ) كه براي تدريس دعوت شده بود ، آشنا مي شود ، اين آشنايي منجر به دوستي عميق بين ايشان مي گردد ، اما اختلافات در ميان علما و طلاب بخارا ، سر اتجام سنگيني اش را بر نوري كاظم و مختومقلي فرود مي آورد و ابتدا نوري كاظم و سپــس مختومقلي مجبور به ترك مدرسه مي شوند ، بعد اين دو راه افغانستان و هندوستان را پــيش مي گيرند با مذاهب و اديان و فرهنگ هاي مختلف مردمان آن دو كشور آشنا مي گردند . اين آشنايي و كسب تجربه هاي ديگر در پــرورش و بنيان شخصيت و سير و سلوك مختومقلي تاثير عميق مي گذارد . بعد از شش ماه سير و سياحت در هندوستان از طريق كابل به ازبكستان و آخر سر به تركستان مي آيند . در تركستان بنا به سفارش مدرسين مدرسه خوجه احمد يساوي براي ادامه تحصيل در مشهورترين مدرسه آن زمان ، يعني مدرسه شير غازي كه در سال 1713 ميلادي در خيوه تاسيس شده بود مي روند . مختومقلي در اين مدرسه علاوه بر تحصيل علوم ديني ، قرآن ، تفسير ، حديث ، صرف و نحو و قواعد زبان عربي با آثار شعرا و عرفاي دنياي اسلام همچون امير عليشير نوايي ، جامي ، سعدي ، حافظ ، مولانا ، نظامي ، فردوسي ، خاقاني ... و همچنين با آثار فلاسفه مشهور جهان ماند : افلاطون ، ارسطو ، ابن سينا و ... آشنا مي شود ، تاثير هر يك از اين آثار در اشعار مختومقلي بخوبي آشكار است . مختومقلي به سه زبان فارسي ، عربي و تركي مسلط و اهل قرآن و حديث بود .
مختومقلي در سال دوم تحصيل در مدرسه شير غازي بر اثر پــيشرفت در حفظ و قرائت قرآن و قدرت تجزيه و تحليل در معاني آيه هاي قرآن سر آمد همكلاسان خود شده و از طرف استادش به سمت دام الله كه نام ديگرش نايب يا خليفه استاد بود منصوب مي گردد .
وي در سنين بيست الي سي سالگي دچار يك انقلاب دروني و روحاني شد . به عبارت ديگر ، از خواب غفلت بيدار گشت و از هوي و حب نفس فارغ شد و به « فراغي » تخلص يافت . از آن پــس به سلوك عرفاني و طريقه نقشبندي در آمد .
مختومقلي بعد از سه سال تحصيل و كسب معلومات و اندوختن تجربيات فراوان مدرسه شير غازي را ترك و با دلي پــاك به زادگاهش ( تركمن صحرا ) مي آيد . شاعر هنگام ترك مدرسه شير غازي چنين مي سرايد :
مكان ايلاپ ، اوچ ييل ايديم دوزينگي
گيدر بولدوم خوش قال ، گوزل شير غازي
اوتيرديم قيشينگي ، بهار يازينگي
گيدر بولدوم خوش قال ، گوزل شير غازي
ترجمه : مدت سه سال در دامن تو مسكن گزيده و نان و نمكت را خوردم ، اكنون عزم رفتن دارم ، خدا حافظ اي شير غازي زيبا
زمستان و بهار زيبايت را سپــري كردم ، اكنون عزم رفتن دارم ، خدا حافظ اي شير غازي زيبا .
عصر مختومقلي عصر ، اغتشاش و هرج و مرج بود . پــس از مرگ نادر شاه اختلافات زيادي در بين باز ماندگان او بوجود آمد . احمد دراني ( بنيانگذار افغانستان ) براي استقلال افغاتستان قد علم كرد ، حتي به اين نيز قانع نشد و چشم طمع به ساير متصرفات نادر دوخت و بهمين منظور نامه هايي به سركردگان تركمن نوشت و از آنها ياري طلبيد . قسمتي از اين نامه ها با ذكر اسامي چند تن از بزرگان طوايف تركمن در تاريخ ثبت شده است از جمله محمد ولي خان ، آمانليق خوجه حسن اون بگي ، آدينه قليچ ، گوندوغدي ، چاليش خان چركز اون بگي ، دوست علي ، آننا محمد ، مصطفي ، شير محمد ، سليمان منگلي خان ، عوض گلدي و ...
در پــي اين در خواست عده اي از جوانان جنگجوي تركمن به سركردگي « چاودير خان » براي صلاح و مشورتا و كنكاش با احمد دراني به افغانستان گسيل داده مي شوند كه در بين آنان دو برادر بزرگتر مختومقلي يعني محمد صفا و عبدالله نيز بودند ، اما هرگز به ميان ايل خود باز نمي گردند . شنيدن اين خبر تلخ ، براي مختومقلي اندوه فراواني ببار مي آورد ، تا آنجائيكه از پــدر مي خواهد كه به او اجازه دهد دنبال برادرانش برود . اين طلب رخصت در شعر ( اوغليم – آزاديم ) منعكس شده است . شاعر در مرثيه هايي بنام ( عبدالله ) ، ( بولار گلمدي ) و ( چاوديرخان اوچين ) سوگ و ماتم خود را كاملا نمايانده است .
مختومقلي هنگامي كه به سن هجده سالگي مي رسد ، عاشق دخترخاله خود بنام « منگلي » مي شود ، اما بعلت فقر شديد موفق به ازدواج با وي نمي شود و با ناكامي از او جدا مي گردد و در فراق يار مي سرايد :
آيريلديم غنچه ، گوليمدان سياه ساچلي ، سونبليمدان
خوش آوازلي ، بلبليمدان شيرين گفتاردان ، آيريلديم
ترجمه : « از غنچه گلم جدا شدم ، از زلف سياه سنبلم ، از بلبل خوشخوان و غزلخوان و شيرين گفتارم جدا شدم . »
برادران منگلي ، چون دريافتند مختومقلي توانايي پــرداخت مهريه خواهرشان را ندارد ، منگلي را بزور وادار به ازدواج با شخص ديگري مي كنند .
سر انجام مختومقلي با زني بنام « آق قيز » ازدواج مي كند . شاعر از آق قيز صاحب دو فرزند بنامهاي « ملا بابك » و « ابراهيم » مي شود . گويا زمانه چنين خواسته بود كه شاعر ما ، همه عمر خود را با سوختگي و شكستگي دل طي كند . زيرا ملا بابك در سن هفت سالگي و ابراهيم در سن دوازده سالگي چشم از جهان فرو مي بندند و پــدر را با ديدگاني پــر از اشك و قامتي شكسته ، ترك مي كنند ، شاعر در سوگ ملا بابك چنين سروده است :
« قافيمينگ ميوه لي ، باغي اوزولدي يوره گيمينگ ياغي
هم آرقامينگ قارا داغي راضي بولغول ، ملا بابك »
ترجمه : « اي فرزندم ( ملابابك ) تو ثمره ي باغ هستي مني ، دلم از فراق تو خونين گشت و تار و پــود وجودم از هم گسست ، وجود تو مايه قوت دل و غيرت من بود ، اكنون از من راضي باش . »
او غير از اين مرثيه ، مرثيه هاي : « ايزلامايين بولارمي ؟ » و « مبتلا قيلدي » را در فراق و سوگ عزيزان خود سروده است . در مرثيه نخست از ناله حيوانات ، هنگام مرگ و از دست دادن بچه هاي خود سخن مي گويد و آنها را با انسان به عزا و ماتم نشسته مقايسه مي كند :
« آيراليغا آدم اوغلي نيلاسين كيم قالار گورماين اجل حيله سين
مختومقلي حيوان بيلسه بالاسين آدام اوغلي ييغلامايين ، بولارمي ؟ »
ترجمه : « فرزند آدم ، براي مرگ و جدايي نمي تواند چاره اي بينديشد . زيرا هر جنبنده و ذيروحي چشنده شربت تلخ مرگ است و كسي را از آن گريزي نيست . مختومقلي ، حال آنكه حيوانات در مرگ و فراق بچه هاي خود مي نالند ، آيا براي اولاد آدم كه داراي درك و فهم و عاطفه است ، شايسته است از مرگ فرزند ناله نكند ؟ »
سوگ مادر و پــدر نيز از مصيبت هاي زندگي شاعر است ، كه در شعر آتامينگ به وفات پــدرش « دولت محمد آزادي » اشاره دارد و مرثيه سوزناك « آزاديم قاني » ميزان تالم شاعر را از مرگ پــدر بيان مي كند . مختومقلي براي دلداري خود اشعار پــند آموزي مانند ( اولن قايديپ گلمز ، آغلاماق بيلن ) مي سرايد ، تا هم سبب تسلاي خاطر خود و هم باعث تسكين خاطر كساني كه عزيزان خود را از دست مي دهند باشد .
مورخ ومستشرق شهير ، « پــروفسور برتلس » مختومقلي و آثارش را به جام جم تشبيه كرده است . اين نظريه زماني براي ما حائز اهميت است كه شناختي از ويزگيهاي جام جمشيد داشته باشيم . در اين صورت بهتر مي توانيم به مفاهيم گفتار برتلس پــي ببريم . در اسطوره هاي ايراني آمده است كه يكي از خواص جام جم اين بوده كه هر گاه به آن ضربه اي مي زدند ، تمام وقايع جهان را در خود نشان مي داد و مطالعه ديوان اشعار مختومقلي اين نظر برتلس را قاطعانه تاييد مي كند .
آرمينيوس وامبري سياح مجاري كه هفتاد سال پــس از وفات شاعر از تركمن صحرا ديدن مي كرده ، نوشته است : مختومقلي داراي جنبه خاصي است به اين معني كه اولا : نمونه كاملي از زبان تركمني را بدست مي دهد . ثانيا در نوشته هايش يك قاعده و نظم محكمي وجود دارد كه در ساير آثار ادبي شرق بندرت مي توان يافت .
الكساندر خودزكو مي نويسد : مختومقلي هنگام مرگ همچون قديسين ، محبوب بود . وي از محبوبترين شعراي خراسان و تركمن است . مختومقلي به كشور ايران خدمتي بسزا كرده است .
استاد جمالزاده ، مختومقلي را فردوسي تركمنها مي نامد .
محمد ولي كمينه شاعر شهير تركمن ديدگاه خود را در مورد مختومقلي در ابيات زير آورده است :
كوپ واقعه لار گوريپ گيتدي اولار حقده دوزيپ گيتدي
سوز ميدانينگ اوراغيني مختومقلي اوريپ گيتدي
كمينه اعتقاد داشت كه شعر گفتن بعد از مختومقلي همچون خوشه چيني پــس از درو است . اكنون آنچه را كه بعد از درو مزرعه سخن از چشم گيرا وزبان گوياي فراغي بجا مانده است ، مي بايست جمع كرد و با آب و تاب جديد به شعر و نظم در آورد .
مختومقلي شاعري نبوده كه مدح نامه و شاهنامه بخاطر درم و دينار بسرايد ودر واقع نام خود را فداي نان نمي كرده است و هر چه گفته از زبان مردم و براي مردم بوده است . به نمونه شعري در اين باره توجه فرمائيد :
« كيم نان تاپــماز ايماگه كيم دون تاپــماز گيماگه
كيم ير تاپــماز ، قويماغه كيم ترمه شالي گوزلار »
ترجمه : بعضي ها ناني براي خوردن و لباسي براي پــوشيدن و زميني براي كشت پــيدا نمي كنند ( حتي زمين براي زندگي ) و بعضي ها دنبال لباسهاي گران قيمت ( شال ) هستند .
مختومقلي خود واقف بود كه تنها يادگارش براي نسل هاي آينده مجموعه اشعارش خواهد بود :
« مختومقلي سوزله هر نه بيله نينگ اوزينگه كم ليگ بيل ، آيدمان اوله نينگ
تاراشلاپ شاغلاتغين كونگله گله نينگ سندان سونگقي لارا يادگار بولار
ترجمه : مختومقلي : هر چه مي داني بيان كن و با درك حقايق ، خاموشي را براي خود ننگ بدان ، هر چه در دل داري با فصاحت و زيبايي خاص بيان كن ، زيرا سخنان تو براي آيندگان بيادگار خواهد ماند .
بعضي از آثار شاعر در ايام جنگ هاي داخلي بدست دشمنان نابود مي شود و تنها اثري كه از وي بيادگار مانده ، ديوان شعر اوست .
مختومقلي از ظلم و ستم حاكم و عوامفريبي كارگزاران ( حكومت وقت ) به تنگ آمده و به افشاگري ماهيت آنها مي پــردازد . وي حاكم و خانها را به ستمگري و بي عدالتي محكوم مي كند و افراد به اصطلاح قاضي و مفتي را بخاطر رياكاري و جاه طلبي و رشوه خواري و ... مورد نكوهش قرار مي دهد .
« شاه لاردا قالمادي حكم عدالت بير پــول اوچين مفتي برار روايت »
ترجمه : در پــادشاهان از قاطعيت و عدالت اثري نيست ، مفتي نيز بخاطر دنيا و پــول ناچير به جعل روايت و صدور فتوا مي پــردازد .
همچنين در شعري ديگر به اوج ظلم و ستم و نبود عدالت در پــادشاه و خانها به صراحت اشاره مي كند:
« قالمادي عدالت يگده خان لاردا يوويردي ظلم و ستم باسدي يارانلار »
ترجمه : « اي دوستان هيچ عدالتي در خان و خانزاده باقي نماند ، سرتاسر وطن را ظلم و ستم فرا گرفت . »
مختومقلي هم از طرف شاهان دربار و هم از طرف خان هاي محلي بشدت مورد اذيت و آزار قرار گرفت و مدتها در سياهچالهاي تاريك آنزمان محبوس بود .
سر انجام پــس از پــنجاه و هفت سال زندگي پــر مشقت در كنار چشمه عباسازي سر بر بالين مرگ نهاد و چشم از جهان فرو بست . آرامگاه اين شاعر اديب و فاضل فقيد در جوار مرقد پــدرش « آزادي » در شمال گنبد كاوس ، بين مراوه تپــه و كرند در محلي بنام آق توقاي قرار دارد و زيارتگاه عاشقان و دوستداران آن فقيد هميشه جاويد است .
شرح حال مولوي
نام او باتفاق تذكره نويسان محمد و لقب او جلال الدين است و همه مورخان او را بدين نام و لقب شناخته اند و او را جز جلال الدين بلقب خداوندگار نيز ميخوانده اند « خطاب لفظ خداوندگار گفته بهاء ولد است » و در بعضي از شرح مثنوي هم از وي بمولانا خداوندگار تعبير ميشود و احمد افلاكي در روايتي از بهاء ولد نقل ميكند « كه خداوندگار من از نسل بزرگ است » و اطلاق خداوندگار با عقيده الوهيت بشر كه اين دسته از صوفيه معتقدند و سلطنت و حكومت ظاهري و باطني اقطاب نسبت به مريدان خود در اعتقاد همه صوفيان تناسب تمام دارد چنانكه نظر به همين عقيده بعضي اقطاب ( بعد از عهد مغل ) بآخر و اول اسم خود لفظ شاه اضافه كرده اند .
لقب مولوي كه از دير زمان ميان صوفيه و ديگران بدين استاد حقيقت بين اختصاص دارد در زمان خود وي و حتي در عرف تذكره نويسان قرن نهم شهرت نداشته و جزو عناوين و لقبهاي خاص او نمي باشد و ظاهرا اين لقب از روي عنوان ديگر يعني مولاناء روم گرفته شده باشد .
در منشآت قرن ششم القاب را ( بمناسبت ذكر جناب و امثال آن پــيش از آنها با ياء نسبت استعمال كرده اند مثل جناب اوحدي فاضلي اجلي وتواند بود كه اطلاق مولوي هم از اين قبيل بوده و بتدريج بدين صورت يعني با حذف موصوف بمولاناء روم اختصاص يافته باشد .
ليكن شهرت مولوي ( بمولاناء روم ) مسلم است و بصراحت از گفته حمدالله مستوفي و فحواي اطلاقات تذكره نويسان مستفاد ميگردد .
مولد مولانا شهر بلخ است و ولادتش در ششم ربيع الاول سنه 604 هجري قمري اتفاق افتاد و علت شهرت او به رومي ومولاناء روم همان طول اقامت وي در شهر قونيه كه اقامتگاه اكثر عمر و مدفن اوست بوده چنانكه خود وي نيز همواره خويش را از مردم خراسان شمرده و اهل شهر خود را دوست ميداشته و از ياد آنان فارغ دل نبوده است .
نسبتش بگفته بعضي از جانب پــدر به ابوبكر صديق مي پــيوندد واينكه مولانا در حق فرزند معنوي خود حسام الدين چلبي گويد : « صديق ابن الصديق رضي الله عنه و عنهم الارموي الاصل المنتسب الي الشيخ المكرم بماقال امسيت كرديا و اصبحت عربيا » دليل اين عقيده توان گرفت چه مسلم است كه صديق در اصطلاح اهل اسلام لقب ابوبكر است و ذيل آن بصراحت ميرساند كه نسبت حسام الدين به ابوبكر بالاصاله نيست بلكه از جهت انحلال وجود اوست در شخصيت و وجود مولوي كه مربي و مرشد او و زاده ابوبكر صديق است و صرف نظر از اين معني هيچ فائده بر ذكر انتساب اصلي حسام الدين به ارميه و نسبت او از طريق انحلال و قلب عنصر بشيخ مكرم يعني ابوبكر مترتب نمي گردد .
پــدر مولانا محمد بن حسين خطيبي است كه به بهاءالدين ولد معروف شده و او را سلطان العلماء لقب داده اند وپــدر او حسين بن احمد خطيبي بروايت افلاكي از افاضل روز گار و علامه زمان بود چنانكه رضي الدين نيشابوري در محضر وي تلميذ ميكرد و مشهور چنانست كه مادر بهاء الدين از خاندان خوارزمشاهيان بود ولي معلوم نيست كه بكدام يك از سلاطين آن خاندان انتساب داشت و احمد افلاكي او را دخت علاء‌الدين محمد خوارزمشاه عم جلال الدين خوارزمشاه و جامي دختر علاء الدين محمد خوارزمشان و امين احمد رازي وي را دخت علاء‌الدين محمد عم سلطان محمد خوارزمشاه ميپــندارد و اين اقوال مورد اشكال است چه آنكه علاء الدين محمد خوارزمشاه پــدر جلال الدين است نه عم او و سلطان تكش جز علاء‌الدين محمد پــادشاه معروف ( متوفي 617 ) فرزند ديگر بدين نام ولقب نداشته و نيز جزو فرزندان ايل ارسلان بن اتسز هيچكس به لقب و نام علاء‌الدين محمد شناخته نگرديده و مسلم است كه بهاء الدين ولد هنگام وفات 85 ساله بود وفات او بروايت امين احمد رازي در سنه 628 واقع گرديده و بنابر اين ولادت او مصادف بوده است با سال 543 و در اين تاريخ علاء‌الدين محمد خوارزمشاه بوجود نيامده و پــدر او تكش خوارزمشاه نيز قدم در عالم هستي ننهاده بود .
بهاء ولد از اكابر صوفيان بود ، خرقه او بروايت افلاكي به احمد غزالي مي پــيوست و خويش را بامر بمعروف ونهي از منكر معروف ساخته وعده بسياري را با خود همراه كرده بود و پــيوسته مجلس ميگفت : « و هيچ مجلس نبودي كه از سوختگان جان بازيها نشدي و جنازه بيرون نيامدي و هميشه نفي مذهب حكماي فلاسفه و غيره كردي و بمتابعت صاحب شريعت و دين احمدي ترغيب دادي » و خواص و عوام بدو اقبال داشتند « و اهل بلخ او را عظيم معتقد بودند » و آخر اقبال خلق خوارزمشاه را خائف كرد تا بهاء ولد را به مهاجرت مجبور ساخت .
بروايت احمد افلاكي و باتفاق تذكره نويسان بهاء‌ولد بواسطه رنجش خاطر خوارزمشاه در بلخ مجال قرار نديد و ناچار هجرت اختيار كرد و گويند سبب عمده در وحشت خوارزمشاه آن بود كه بهاء ولد بر سر منبر بحكما و فلاسفه بد مي گفت و آنان را مبتدع مي خواند و بر فخر رازي كه استاد خوارزمشاه و سر آمد و امام حكماي عهد بود اين معاني گران مي آمد و خوارزمشاه را به دشمني بهاء‌ولد بر مي انگيخت تا ميانه اين دو ، اسباب وحشت قائم گشت و بهاء ولد تن بجلاء وطن در داد و سوگند ياد كرد كه تا محمد خوارزمشاه بر تخت جهانباني نشسته است بشهر خويش باز نگردد و قصد حج كرد و بجانب بغداد رهسپــار گرديد و چون به نيشابور رسيد وي را با شيخ فريد الدين عطار اتفاق ملاقات افتاد و بگفته دولتشاه شيخ عطار خود « بديدن مولانا بهاءالدين آمد و در آن وقت مولانا جلال الدين كوچك بود » شيخ عطار كتاب اسرار نامه را بهديه به مولانا جلال الدين داد و مولانا بهاءالدين را گفت : زود باشد كه اين پــسر تو آتش در سوختگان عالم زند » و ديگران هم اين داستان را كم و بيش ذكر كرده و گفته اند كه مولانا پــيوسته اسرار نامه را با خود داشتي . شيخ فريد الدين عطار از تربيت يافتگان نجم الدين كبري و مجد الدين بغدادي بود و بهاء ولد هم چنانكه گذشت با اين سلسله پــيوند داشت و يكي از اعاظم طريقه كبراويه بشمار ميرفت و رفتن شيخ عطار بديدن وي نظر بوحدت مسلك ممكن است حقيقت داشته باشد و زندگاني شيخ عطار هم تا سال 618 مسلم است و بجهات تاريخي نيز در اين قضيه اشكالي نيست .
و چون بهاء ولد سر در حجاب عدم كشيد مولانا كه در آن هنگام بيست و چهار مين مرحله زندگاني را مي پــيمود بوصيت پــدر يا خواهش سلطان علاء الدين و بر حسب روايت ولد نامه بخواهش مريدان بر جاي پــدر بنشست و بساط وعظ و افادت بكسترد و شغل فتوي و تذكير را برونق آورد و رايت شريعت بر افراشت و يكسال تمام دور از طريقت مفتي شريعت بود تا برهان الدين محقق ترمدي بدو پــيوست .
بيرون از عالم حد و نشيمن وي نه اين كنج محنت آباد است .
تا وقتيكه مولاناي ما در مجلس بحث و نظر بوالمعالي گشته فضل و حجب مينمود ، مردم روزگار او را از جنس خود ديده بسخن وي كه خور ايشان بود فريفته و بر تقوي و زهد او متفق بودند ، ناگهان آفتاب عشق و شمس حقيقت پــرتوي بر آن جان پــاك افكند و چنانش تافته و تابناك ساخت كه چشمها از نور او خيره گرديد و روز كوران محجوب كه از ادراك آن هيكل نوراني عاجز بودند از نهاد تيره خود بانكار برخاستند و آفتاب جان افروز را از خيرگي چشم شب تاريك بنداشتند . مولانا طريقه و روش خود را بدل كرد . اهل آن زمان نيز عقيده خويش را نسبت بوي تغيير دادند آن آفتاب تيرگي سوز كه اين گوهر شب افروز را مستغرق نور و از ديده محجوبان مستور كرد و آن طوفان عظيم كه اين اقيانوس آرام را متلاطم وموج خيز گردانيد و كشتي انديشه را از آسيب آن بگرداب حيرت افكند سر مبهم و سر فصل تاريخ زندگاني مولانا شمس الدين تبريزي بود .
شمس الدين محمد بن علي بن ملك داد از مردم تبريز بود و خاندان وي هم اهل تبريز بودند و دولتشاه او را پــسر خاندان جلال الدين حسن معروف بنو مسلمان از نزاد بزرگ اميد كه ما بين سنه 607-618 حكومت الموت داشت شمرده و گفته است كه جلال الدين « شيخ شمس الدين را بخواندن علم و ادب نهاني به تبريز فرستاد و او مدتي در تبريز بعلم و ادب مشغول بوده » و اين سخن سهو است چه گذشته از آنكه در هيچيك از ماخذهاي قديم تر اين حكايت ذكر نشده جلال الدين حسن نو مسلمان بنص عطا ملك جويني جز علاء الدين محمد ( 618-653 ) فرزند ديگر نداشته و چون ببعضي روايات شمس در موقع ورود بقونيه يعني سنه 642 شصت ساله بوده پــس ولادت او بايد در 582 اتفاق افتاده باشد .
پــيش از آنكه شمس الدين در افق قونيه و مجلس مولانا نور افشاني كند در شهر ها ميگشت و بخدمت بزرگان ميرسيد و گاهي مكتب داري ميكرد و نيز بجزويات كارها مشغول مي شد « و چون اجرت دادندي موقوف داشته تعلل كردي و گفتي تا جمع شود كه مرا قرض است تا ادا كنم و نا گاه بيرون شو كرده غيبت نمودي » و چهارده ماه تمام در شهر حلب در حجره مدرسه برياضت مشغول بود « و پــيوسته نمدسياه پــوشيدي و پــيران طريقت او را كامل تبريزي خواندندي . »
شمس الدين بامداد روز شنبه بيست و ششم جمادي الاخر سنه 642 بقونيه وصول يافت و بعادت خود كه در هر شهري كه رفتي بخان فرود آمدي « در خان شكر فروشان نزول كرده حجره بگرفت و بر در حجره اش دو سه ديناري با قفل بر در مينهاد تا خلق را گمان آيد كه تاجري بزرگست خود در حجره غير از حصيري كهنه و شكسته كوزه و بالشي از خشت خام نبودي » مدت اقامت شمس در قونيه تا وقتيكه مولانا را منقلب ساخت بتحقيق نپــيوسته و چگونه ديدار وي را با مولانا هم باختلاف نوشته اند.
مطابق روايات سلطان ولد پــسر مولانا در ولد نامه عشق مولانا بشمس مانند جستجوي موسي است از خضر كه با مقام نبوت و رسالت و رتبه كليم اللهي باز هم مردان خدا را طلب ميكرد و مولانا نيز با همه كمال و جلالت در طلب اكملي روز ميگذاشت تا اينكه شمس را كه از مستوران قباب غيرت بود بدست آورد و مريد وي شد و سر در قدومش نهاد و يكباره در انوار او فاني گرديد .
آنكه اندر علوم فائق بود بسري شيوخ لائق بود
سر انجام مولوي و آن تواناي عالم معني در بستر ناتواني بيفتاد و بحماي محرق دوچار آمد و هر چه طبيبان بمداوا كوشيدند سودي نبخشيد و عاقبت روز يكشنبه پــنجم ماه جمادي الاخر سنه 672 وقتيكه ظاهر زرد رو ميگشت و دامن در ميچيد آن خورشيد معرفت پــرتو عنايت از پــيكر جسماني برگرفت و از اين جهان فرودين بكارستان غيب نقل فرمود .
اهل قونيه از خرد و بزرگ در جنازه مولانا حاضر شدند و عيسويان و يهود نيز كه صلح جوئي و نيكخواهي وي را آزموده بودند به همدردي اهل اسلام شيون و افغان ميكردند و شيخ صدر الدين بر مولانا نماز خواند و از شدت بيخودي و درد شهقه اي بزد و از هوش برفت .
جنازه مولانا را بحرمت تمام بر گرفتند و در تربت مبارك مدفون ساختند . مولانا در نزديكي پــدر خود سلطان العلماء مدفون گرديد و از خاندان و پــيوستگان وي متجاوز از پــنجاه تن در آن ساحت قدس مدفون شده اند . و بنا ببعضي روايات تربت و مدفن سلطان العلما بهاء ولد و خاندان وي قبلا بنام باغ سلطان معروف بود و بهاء ولد هنگام ورود بقونيه گفته بود كه رائحه خاندان ما از اينجا مي آيد و سلطان آن موقع را بدو بخشيد و سبس آنرا ارم باغچه ميگفتند .
حرمتلی دوستلار ؛ خوش گلدینگیز ( اگردا بیزی قوللاب دورسانگیز منت دار بولارس )
نظرات شما عزیزان:
|
منوي اصلي
تبادل لینک هوشمند 
نويسنده: 
